In de tweede fase van het lespakket maken de leerlingen kennis met een aantal specifieke tekeningen, die duidelijk maken dat de jeugd van Tommy niet zo normaal was: het ghetto, honger, opsluiting, isolement en andere onderwerpen komen aan de orde.
Om deze fase in de klas in te leiden, is het van belang dat de docent begrippen als ´de Holocaust´ en ´ghetto´s´ inleidt. Ook weten sommige leerlingen misschien niet wat Joden zijn. Dit dient te worden uitgelegd.
Zie het einde van deze fase voor links naar meer achtergrondinformatie.
Deze fase begint met de woorden die Tommy als volwassene zelf heeft geschreven. Binnen dit lespakket vormt de volwassen Tommy een anker voor de leerlingen. De nadruk ligt op de kracht die de volwassen Tommy uit het tekeningenalbum, zijn vaders nalatenschap, heeft gehaald.
De docent kan allereerst de herinneringen van Tommy aan zijn kindertijd in Praag bespreken. Op basis van deze woorden wordt dieper ingegaan op het leven in het ghetto en het lot van Tommy´s vader.
De woorden van volwassen Tommy
Ik ben ver weg geboren in de stad Praag in Tsjechoslowakije. Het is een prachtige stad, waar een grote rivier doorheen stroomt, een stad met veel bruggen. Er zijn voornamelijk oude gebouwen en synagoges. Ik vind dat Praag eruitziet als een stad uit een legende. Mijn hele familie woonde vroeger in Praag- mijn opa en oma. mijn vader Bedrich, mijn moeder Hansi en ik. We hadden een erg mooi huis. Iedereen was gelukkig, totdat de nazi soldaten, die de stad Praag bezetten, geen Joden meer in de stad wilden. Er woonden veel Joden in Praag. Zij werden door de nazi´s gediscrimineerd en hun bezit werd gestolen. De Joden moesten in een andere stad gaan wonen, een speciale stad. Mijn familie verhuisde naar die andere stad, samen met alle andere Joden. Rondom deze stad stonden hoge muren en niemand kon erin of eruit. Dit was het ghetto van Theresienstadt. In dit ghetto woonden mijn ouders en ik in een kleine kamer. Mijn vader was kunstenaar. Hij werd samen met zijn kunstenaarsvrienden door de nazi´s gedwongen om prachtige schilderijen te maken voor de nazi´s soldaten en hun commandanten.´s Avonds laat, in het geheim, maakten mijn vader en zijn vrienden andere schilderijen, die toonden hoe de mensen die gevangen zaten in het ghetto moesten lijden, hoe de huizen in de ghetto´s eruitzagen en hoe de nazi´s de Joden terroriseerden. Na twee jaar in deze vreselijke plaats kwam mijn derde verjaardag dichterbij en mijn vader zei:`Ik wil een tekeningenalbum maken voor mijn zoon Tommy.´ En dus maakte mijn vader een album dat vertelt over mij, over kleuren, over eten, over vogels en dieren, over voertuigen die je naar verschillende plaatsen in de wereld konden brengen. Via deze tekeningen had ik kunnen leren over de wereld buiten Theresienstadt en over het prachtige leven dat ik zou leiden wanneer de oorlog over zou zijn en ik het ghetto kon verlaten.
Maar toen de oorlog voorbij was en ik, samen met andere Joden het ghetto verliet, waren mijn vader en moeder niet meer in leven. Leo Haas, een vriend van mijn vader, en zijn vrouw adopteerden mij als hun zoon. Dit boek is bewaard gebleven in mijn nieuwe thuis, bij Leo en zijn vrouw. Als ik me verdrietig voel, open ik het album dat mijn vader Bedrich voor me gemaakt heeft. Ik kijk naar mezelf, kleine Tommy, die in het album getekend is. Dat verwarmt mijn hart.
Tommy Fritta
Voor Tommy voor zijn derde verjaardag in Theresienstadt, 22 januari 1944
De tekening hiernaast is de eerste van het album ´Tommy´.
De docent kan op basis van deze tekening een groepsdiscussie initiëren door de leerlingen te vragen:
- wat valt op in deze tekening?
- wat zijn de meest voorname elementen?
- wat betekenen deze elementen?
- welke emoties worden in deze tekening getoond?
- wat kun je nog meer zeggen over deze tekening (bijvoorbeeld de kleuren)?
Na een kort gesprek kan de docent opperen dat de tekening toont dat Tommy is buitengesloten van de normale wereld. Hij bevindt zich achter de muren van het ghetto. Hij is niet in zijn eigen huis.
De docent kan op dit punt informatie bieden over het concept van leven in een ghetto, waarbij aan bod komt:
- isolatie (symbool hiervoor is de muur)
- het gevoel van onzekerheid over de toekomst (symbool hiervoor is het naar buiten kijken en de koffer).
Tekeningen met het onderwerp ´voeding´
Het onderwerp van deze tekeningen is voeding, en de emoties die hiermee gepaard gaan. Sommige plaatjes tonen de voedingsmiddelen op een positieve, levendige wijze, terwijl anderen juist het gebrek aan voeding weergeven, met in het bijzonder een gebrek aan afwisseling.
De docent dient te benadrukken dat er in het ghetto een constant gebrek aan voedsel was. De meeste gevangenen hadden het grootste deel van de dag honger. Het is dus geen toeval dat Fritta maar liefst acht tekeningen (waarvan er hier zes worden getoond) wijdt aan het onderwerp voeding. De voeding die de Joden in het ghetto konden regelen, was altijd smakeloos, onverzadigend en onvoldoende.
De docent kan de leerlingen vragen:
- Waarom denk je dat Tommy’s vader deze tekeningen maakte?
- Geven zij de werkelijkheid weer?
Soep, thee, koffie, mmmmmmmmmm
Verschillende soorten voedsel
Tommy meer!
Alles van dit en twee keer zoveel wens ik jou voor je verjaardag, Bedudu
Aan tafel!
Tommy eten!
Het onderwerp ´isolement´
Een ander onderwerp dat in het album naar voren komt, is het geisoleerde leven van ghettobewoners en hun buitensluiting van de normale wereld. Het is binnen deze context dat we zien dat Tommy, en andere kinderen in het ghetto, zeer weinig kennis over de buitenwereld hadden, een wereld die doordraaide zonder hen.
Tekeningen met het onderwerp dieren, fantasie en werkelijkheid
Wellicht probeerde Bedrich Fritta met deze tekeningen zijn zoon te leren welke dieren buiten de muren van het ghetto leefden, dieren die kinderen in een normale wereld dagelijks te zien krijgen, in het echt of in boeken. Op de tekeningen zien we de natuur in volle glorie. Dieren, de zon, een gebroken muur en Tommy’s lachende gezicht richting de lezer: dit is duidelijk in contrast met de eerste afbeelding van het album, de tekening met de ghettomuren.
De docent kan de leerlingen vragen:
- Waarom zou Tommy´s vader voor de titel van de eerste afbeelding van bovenstaande groep hebben gekozen?
- Waarom zou Tommy’s vader deze tekeningen, over de natuur, hebben getekend?
Het is duidelijk dat Bedrich Fritta het album heeft gemaakt om het aan Tommy te geven voor zijn derde verjaardag. In de klas kan worden nagedacht, wat de intentie van Bedrich Fritta was toen hij dit album tekende, het album dat zijn nalatenschap aan zijn zoon is geworden.
- Wilde hij zijn zoon leren wat een normale, goede, morele wereld is?
- Wilde hij zijn zoon leren over kunst en verbeeldingskracht?
- Was het in ´t geheim tekenen van dit album een vorm van verzet tegen de nazi’s, om te bevestigen dat zij de gedachten van Fritta niet konden afpakken?
Het feit dat Tommy het album pas op zijn 18e verjaardag gekregen heeft, doet niets af aan de kracht van deze nalatenschappen.
De kleine Tommy, die als baby het ghetto binnenkwam, kende geen andere wereld dat de wereld binnen de ghettomuren. Het lijkt erop dat Bedrich met de titel ‘Dit is geen sprookje - dit is de werkelijkheid!’ zijn zoon probeert te leren wat de echte wereld is. De titel lijkt Bedrichs hoop weer te geven, dat zijn zoon zou overleven om vrijheid te kunnen ervaren, vrijheid om te leven, om te leren, om te eten, om te groeien, om in de natuur te zijn.
Dit is geen sprookje - dit is de werkelijkheid!
Dieren
We gaan op reis- naar ergens koud of warm?
Kleuren
Dan koop ik ook muziek voor je
En we komen ergens aan- ergens in de wereld
De woorden van volwassen Tommy
Er zijn vele motieven uit dit album te behalen en te bedenken. Vragen die rijzen zijn:
- Wat had vader Bedrich Fritta in gedachten toen hij dit album schetste?
- Welke boodschappen wilde hij zijn zoontje meegeven?
- Hoe zou de 3-jarige Tommy hebben gereageerd op het album, als hij het destijds gezien zou hebben?
Onze ideeen hierover blijven echter altijd speculaties.
Wat wel we zeker weten, is hoe de volwassen Tommy over het album denkt. Dit blijkt uit zijn woorden, die in de klas besproken kunnen worden:
`Als ik me verdrietig voel, open ik het album dat mijn vader Bedrich voor me gemaakt heeft. Ik kijk naar mezelf, kleine Tommy, die in het album getekend is. Dat verwarmt mijn hart. Het album lijkt erg op de andere albums, die ik voor mijn kinderen heb gemaakt, en op de albums die jouw ouders met liefde voor jou maken.”
......
Nu jullie bekend zijn met het album dat de vader Bedrich voor zijn zoontje Tommy heft gemaakt, wens ik jullie graag een leven zonder oorlog en soldaten, een wereld waarin kinderen nooit lijden. Immers, een wereld zonder lachende kinderen is een heel, heel verdrietige plek.
Tommy Fritta
Suggesties ter afsluiting van de lessen
De leerlingen kunnen ter afsluiting van een les zelf een tekening of gedicht maken, of een andere vorm van creatieve uiting kiezen, waarin het verhaal van Tommy centraal staat.
Achtergrondinformatie
Theresienstadt: Het getto Theresienstadt is opgericht in november 1941 in de vestingstad Terezin, 60 km ten noorden van Praag. Het doel van de Nazi’s was het concentreren van het grootste deel van de Joden uit het Protectoraat (het door de Nazi’s bezette gebied van Tsjechoslowakijke), en bevoorrechte Joden uit Duitsland en andere West-Europese landen, zoals Nederland. Geleidelijk aan zouden zij naar vernietigingskampen worden gestuurd, om daar vermoord te worden. Later kreeg het getto nog een functie: het maskeren van de moord op de Europese Joden door het getto te presenteren als een ‘modelstad van de Joden’. In 1942 bereikte het inwonerstal van het getto een piek- 58,491 Joden. Van de 155,650 die in het getto hebben gewoond, stierven 34,000 hier door ziekte, 87,000 werden doorgestuurd naar hun dood in de vernietigingskampen. Op 5 mei 1945 heeft het Rode Leger de paar overlevenden in het getto bevrijd.
Modelgetto: Om de geruchten over massamoord de kop in te drukken en om de delegatie van het International Rode Kruis te tonen dat de leefomstandigheden van de Joden goed was, ontwikkelden de Nazi’s een Joodse modelstad in het getto Theresienstadt. Deze ontwikkeling hield in dat het gehele getto werd gerenoveerd. Er werd geschilderd, groene natuurelementen werden toegevoegd, muziekinstrumenten werden ingekocht, culturele activiteiten werden toegestaand, een bank een een cafe werden geopend: dit alles was een schertsvertoning. Er was geen voedsel in het cafe en geen geld op de bank. De delegatie rapporteerde naar aanleiding van hun bezoek aan de modelstad op 23 juni 1944, dat het positief onder de indruk wasa van de leefomstandigheden van de Joden in Theresienstad. De kunstgreep van de Nazi’s was geslaagd.
