Polscy Żydzi w okresie międzywojennym

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

Robert Szuchta

W listopadzie 1918 r. Polska po 123 latach odzyskała niepodległość. Odrodziła się jako republika demokratyczna. Konstytucja uchwalona przez Sejm w 1921 r. gwarantowała wolności i prawa obywatelskie mieszkańcom oraz prawa zachowania własnego języka i tradycji przedstawicielom mniejszości narodowych i religijnych. Młode państwo w spuściźnie po dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów przejęło liczne mniejszości narodowe. Stanowiły one ponad 30% ludności kraju. Polska była największym skupiskiem ludności żydowskiej w Europie. Według szacunków w przededniu II wojny światowej żyło tu około 3,400 tys. Żydów, co stanowiło ok. 10% ludności państwa. Niespełna 80% Żydów mieszkało w ponad tysiącu dużych miast (w Warszawie - 30 % mieszkańców, w Łodzi - 33 %, Krakowie - 26 %, 30%, Bochni - 24%, Kaliszu - 50%, Kutnie - 27%, Łęczycy - 33%, Łowiczu .i małych miasteczkach Polski wschodniej (tu ich odsetek sięgał 50 i więcej procent): Białystok - 52%, Biłgoraj - 50%, Lesko - 63%, Lublin - 31 %, Lwów .Łańcut - 40%, Łomża - 71 %, Pińsk - 75%, Przemyśl - 30%, Przysucha - 65%, - 47%, Włodawa - 60%, Wilno - 35%).

Polacy odzyskanie niepodległości przyjęli z dużym entuzjazmem. Żydzi natomiast mieli wątpliwości co do swej pozycji w nowym państwie. Miesiące poprzedzające odzyskanie niepodległości i pierwsze lata niepodległego państwa napawały ich niepokojem. Przez kraj przeszła fala rozruchów antyżydowskich. Czasem przekształcały się one w pogromy. . W Galicji, gdzie trwały jeszcze walki z Ukraińcami, usuwano ich z urzędów. Wkrótce zaczęto wyrzucać Żydów z wojska. Zabraniano używania języka żydowskiego na wiecach i zebraniach, wywieszania w tym języku szyldów i ogłoszeń. Poglądy głównych ugrupowań politycznych na temat miejsca mniejszości żydowskiej w Polsce były zróżnicowane. Naczelnik państwa Józef Piłsudski i partie socjalistyczne opowiadali się za pełnym równouprawnieniem i zapewnieniem mniejszościom narodowym pełni praw obywatelskich. Obóz narodowy natomiast głosił nadrzędność interesu narodu polskiego. Tacy politycy jak Roman Dmowski hołdowali zasadzie egoizmu narodowego, zakładającego nieuchronność konfliktów narodowościowych. Dlatego zwolennicy tych poglądów dążyli do izolowania, a w konsekwencji usunięcia Żydów z Polski. W tych okolicznościach żydowscy działacze syjonistyczni zabiegali, aby konferencja pokojowa w Wersalu zobowiązała rząd polski do uznania Żydów za mniejszość narodową (a nie tylko religijną, jak projektowano). Chcieli, aby przyznano im pełne równouprawnienie, swobodę wyznania, proporcjonalny udział w organizmach ustawodawczych i samorządowych- a przede wszystkim ustanowiono autonomię narodową wraz z jej instytucjami.
Mimo zasadniczych uwag i zastrzeżeń Polska - podobnie jak inne kraje Europy Środkowej – akceptowała zobowiązania międzynarodowe dotyczące mniejszości narodowych. Tak zwany "traktat mniejszościowy" stawał się gwarantem praw Żydów i innych mniejszości w następnych latach.

Młode państwo polskie stanęło przed kilkoma ważnymi problemami. Od ich rozwiązania zależała jego egzystencja. Przede wszystkim niepewne było położenie międzynarodowe Polski. Co prawda mocarstwa zwycięskie w I wojnie światowej (USA, Brytania i Francja) uznały na konferencji pokojowej w Wersalu niepodległość Polski, to jednak Rosja bolszewicka oraz Niemcy bądź nie akceptowały tego faktu, bądź rościły sobie pretensje do części jego terytorium.

Już w 1919 r. wybuchł konflikt zbrojny miedzy Polska a bolszewicką Rosja, Przywódcy bolszewików Lew Trocki i Włodzimierz Lenin planowali włączyć tery- terytorium Polski do Rosji bolszewickiej. Ich planom sprzyjała sytuacja w Europie. Pod koniec 1918 r. wybuchały tam liczne rewolucje dążące do obalenia legalnych władz i wzorem bolszewików w Rosji, przejęcia władzy. Taka sytuacja miała miejsce na Węgrzech i wielu miastach niemieckich. Bolszewicy pragnęli wesprzeć te rewolucje, ale na przeszkodzie stalą Polska. Kiedy wojska sowieckie doszły na przedpola Warszawy w sierpniu 1920 r., armia polska wspierana przez ochotników i ludność cywilna stawiła im czoła. W ciężkich bojach odparto szturm na stolice. Armia Czerwona rozpoczęła odwrót, ponosząc kolejna klęskę w bitwie nad Niemnem. W marcu 1921 r. w Rydze podpisano traktat pokojowy z ZSRR. Określił on warunki pokoju i przebieg linii granicznej dzielącej dwa państwa. Do Rzeczpospolitej zostały włączone znaczne obszary Nowogródczyzny, Polesia i Wołynia, zamieszkane w większości przez Białorusinów i Ukraińców. Pokój z ZSRR przetrwał do 17 września 1939 r. Wojna polsko-bolszewicka była najcięższą wojna, jaka przyszło stoczyć młodemu państwu, ale nie jedyna. Polska toczyła jeszcze w latach 1918-1921 walki z sąsiadami o granice: na południu o Śląsk Cieszyński z Czechosłowacją (1919) i o Górny Śląsk z Niemcami (1919-1921); na zachodzie o Wielkopolskę z Niemcami (1918-1919); na południowym wschodzie o Galicję Wschodnią i miasto Lwów z Ukraińską Republika Ludową (1918-1919). Okupione dużymi ofiarami walki zakończyły się szczęśliwie dla Polski. Ostatecznie jej terytorium liczyło 390 tys. km", a zamieszkiwało je 27 mln ludności.

Drugim poważnym problemem Rzeczpospolitej były niemieckie zadania terytorialne. Niemcy po I wojnie światowej zostały uznane za winne jej wywołania i ukarane przez państwa zwycięskie. Nie wszyscy Niemcy zaakceptowali upokarzający ich - jak sądzili - traktat pokojowy. Uważali nawet, ze niemiecka delegacja na konferencje pokojowa została zmuszona do podpisania traktatu, który nazywali "dyktatem wersalskim". U grupowania skrajnie prawicowe i nacjonalistyczne propagowały nawet tezę, ze niemieccy socjaldemokraci, którzy wchodzili w skład delegacji, dopuścili się zdrady stanu, podpisując bowiem traktat pokojowy "wbili nóż w plecy" narodu niemieckie- go. Wobec Polski zgłaszali pretensje terytorialne i zadali zwrotu ziem, które zostały jej przyznane. Te zadania nasiliły się, gdy w Niemczech w 1933 r. do władzy doszedł Adolf Hitler i jego zwolennicy. Polska musiała szukać w Europie sojuszników, aby móc liczyć na ich wsparcie i pomoc przeciwko ewentualnemu zagrożeniu ze strony sąsiadów ze wschodu (ZSRR) i z zachodu (III Rzesza). Takimi sojusznikami, jak się później okazało zawodnymi, była Francja i Wielka Brytania. Próby budowania regionalnych sojuszy polityczno-społecznych z Litwa, Czechosłowacją, Węgrami i Rumunią na skutek znacznych rozbieżności miedzy partnerami nie dochodziły do skutku. Dlatego Polska starała się prowadzić taką politykę, aby mieć poprawne stosunki z dwoma potencjalnymi wroga- mi. W 1932 r. z ZSRR, a w 1934 r. z III Rzesza zawarła pakty o nieagresji, które miały jej gwarantować bezpieczeństwo na 10 najbliższych lat. Niestety, agresywna polityka tych państw, ich konsekwentne dążenie do rewizji por zadku politycznego ustalonego na konferencji pokojowej w Wersalu, przy jednoczesnej bierności Francji i Wielkiej Brytanii, przyniosły Europie i światu wojnę, a Polsce utratę niepodległości we wrześniu 1939 r.

Kolejnym ważnym zagadnieniem stojącym przed Polską było uregulowanie kwestii ustroju politycznego, ładu społecznego i gospodarczego w państwie. Jak już wspomniano konstytucja uchwalona przez Sejm w marcu 1921 r. wprowadzała ustrój demokratyczny. W myśl jej postanowień władza zwierzchnia w państwie należała do narodu rozumianego jako ogól obywateli zamieszkujących jego terytorium. Organami władzy ustawodawczej w państwie były Sejm i Senat. Wybierano ogółu obywateli polskich w pięcioprzymiotnikowych wyborach parlamentarnych. Ich kadencja trwała piec lat. Kandydatury na posłów zgłaszały partie polityczne. Reprezentowały one różne grupy ludzi. Sejm stanowił prawo w państwie, a jego realizacją zajmował się rząd, Pracami rządu w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej kierował Prezydent, który stał na czele organów wykonawczych, reprezentował państwo na zewnątrz i sprawował zwierzchnią władzę nad wojskiem. Wybierało go Zgromadzenie Narodowe na siedmioletnią kadencję. Po 1926 r., kiedy Józef Piłsudski dokonał zamachu stanu i jego zwolennicy uzyskali znaczny wpływ na władzę w państwie (sanacja), ograniczono znacznie swobody konstytucyjne. Tuz przed śmiercią Piłsudskiego w 1935 r. zmieniono konstytucję, która ograniczała w znacznym zakresie swobody demokratyczne, pozycje władzy wykonawczej (rząd) i przyznawała duży zakres władzy prezydentowi. Jakkolwiek w drugiej połowie lat 30. ustrój Polski ewoluował w stronę rozwiązań autorytarnych, to jednak nigdy nie doszło do wprowadzenia rządów faszystowskich (jak we Włoszech) czy totalitarnych (jak w ZSRR i Niemczech).

W okresie międzywojennym Polska miała 27 rządów. Najdłużej pracował Slawoja-Składkowskiego (od maja 1936 r. do września 1939 r.). Najkrócej przez Wincentego Witosa (od 10 do 15 maja 1926 r.). Obowiązujące zasady pluralizmu politycznego pozwalały działać w państwie rożnym ugrupowaniom pod warunkiem, ze respektowały one obowiązujące w Polsce przepisy prawne. Do cieszących się największym poparciem wyborców należały ugrupowania narodowe i ludowe. Największa partia narodowa odwołująca się do ideologii była Narodowa Demokracja ("endecja"). W 1928 r. przekształciła się w Stronnictwo Narodowe, opowiadające się za zachowaniem demokracji parlamentarnej. Niekwestionowanym jej przywódca był Roman Dmowski. Dużą rolę odgrywali też Stanisław Grabski, Roman Rybarski i Tadeusz Bielecki. Na endecję w wyborach głosowało około 30% wyborców. Często współpracowała ona z bliskim Stronnictwem Chrześcijańsko-Demokratycznym ("chadecja"). Partia tą kierował Wojciech Korfanty. Celem tych partii było zapewnienie Polakom dominującej roli oraz uprzywilejowanie religii katolickiej wobec innych wyznań. Przy rożnych z partiami tymi wspó1pracowalo Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" - partia której przywódcą był Wincenty Witos. Stosunek wielu członków i zwolenników tych partii
do mniejszości narodowych był wrogi, szczególnie wobec Niemców, Żydów i Ukraińców. Kiedy po 1926 r. nastąpił rozwój radykalnych organizacji nacjonalistycznych (Obóz Wielkiej Polski, a następnie Obóz Narodowo-Radykalny), coraz częściej ugrupowania te sięgały w propagandzie politycznej do haseł antysemickich, antyniemieckich i szowinistycznych. Zupełnie przeciwne poglądy propagowały partie socjalistyczne i niektóre ludowe. Najważniejszą partią pierwszego nurtu była Polska Partia Socjalistyczna. W wyborach parlamentarnych głosowało na nią okolu 20% wyborców. PPS stałą na gruncie niepodległego i demokratycznego polskiego. Zabiegała o godziwe warunki pracy i płacy robotników. Szczegó1nie silnie była reprezentowana we władzach samorządowych miast przemysłowych. Miała też wielu zwolenników w związkach zawodowych. Jej przywódcami byli Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki, Mieczysław Niedziałkowski. Na forum parlamentu współpracowała z Polskim Stronnictwem Ludowym "Wyzwolenie", którym kierował Stanisław Thugutt. Partie te opowiadały się za systemem demokracji parlamentarnej, pragnęły zwiększenia roli państwa w gospodarce, przeprowadzenia gruntownej reformy rolnej, zabiegały o rozbudowane ustawodawstwo pracy, godziwe warunki pracy i płacy dla robotników oraz o przestrzeganie praw i swobód obywatelskich. Ich stosunek do mniejszości narodowych był bardzo pozytywny. Na forum parlamentu często przedstawiciele tych partii podejmowali współpracę z partiami mniejszości narodowych. Partie mniejszości uzyskiwały w wyborach parlamentarnych około 20% mandatów. Wśród nich, oprócz partii ukraińskich, białoruskich i niemieckich, najlepiej zorganizowane były partie żydowskie.

POLITYKA

Życie polityczne Żydów polskich było niezwykle zróżnicowane. Pierwsze żydowskie partie polityczne powstały już w XIX wieku. Jedną z nich był dobrze zorganizowany i cieszący się znacznym poparciem wśród robotników i części inteligencji żydowskiej, założony w Wilnie w 1897 r., Ogólno-Żydowski Związek Robotniczy - BUND. Partia ta reprezentowała ideały socjalistyczne. Zbliżało to ją ideowo do polskich partii socjalistycznych. Jednak próby współdziałania z nimi, szczególnie z PPS, z powodów formalnych nie udawały się, Współpracę podejmowali najczęściej członkowie organizacji młodzieżowych oraz działacze związków zawodowych i spółdzielczych, BUND walczył o poprawę warunków pracy robotników żydowskich, Opowiadał się za narodowo-kulturalna autonomią dla ludności żydowskiej w Polsce oraz zabiegał 0 uznanie jidysz za język narodowy. BUND nie miał swych reprezentantów w Sejmie, ale jego członkowie i zwolennicy dominowali w żydowskich związkach zawodowych, ruchu spółdzielczym, a także w ponad 100 radach miejskich w kraju. Dużą popularnością cieszyły się organizacje młodzieżowe jak Cukunft (Przyszłość), prowadzące wśród swych członków działalność kulturalno-wychowawczą. W latach 30. organizacja ta zrzeszała ponad 10 tys. członków w prawie 200 organizacjach terenowych. Przywódcami BUND byli Henryk Erlich i Wiktor Alter. W czasie II wojny światowej zostali oni aresztowani na terenie ZSRR przez władze sowieckie. Po aresztowaniu Henryk Erlich popełnił w maju 1942 r. samobójstwo, a Wiktor Alter, po odmowie współpracy z NKWD, został w lutym 1943 r. rozstrzelany. Bundowcy byli przeciwnikami syjonizmu. Syjonizm cieszył się dużym uznaniem wśród ludności żydowskiej, o czym może świadczyć fakt, ze partie syjonistyczne w wyborach parlamentarnych zbierały ponad połowę głosów. Nurt ten prezentowały liczne partie, stowarzyszenia i organizacje żydowskie. Była wśród nich Mizrachi - syjonistyczna partia religijna, która dążyła w Polsce do zapewnienia Żydom praw politycznych i obywatelskich. Inna partia syjonistyczno-socjalistyczna - Poalej Syjon - dążyła do budowy socjalistycznego państwa w Palestynie, W Polsce walczyła o zniesienie dyskryminacji Żydów, poprawę ich bytu i prawa pracownicze. Prowadziła szkolenia przyszłych osadników w Palestynie. Dużym poparciem wyborców cieszyła się też Organizacja Syjonistyczna w Polsce, której członków potocznie nazywano ogólnymi syjonistami. Partia ta wysuwała postulat autonomii narodowo-kulturalnej dla Żydów, starała się bronic interesów narodowych i gospodarczych ludności żydowskiej, Prowadziła ożywioną działalność propagandową na łamach licznych czasopism, zbierała fundusze na kolonizację Palestyny i organizowała emigrację do tego kraju. Syjoniści wspierali upowszechnienie języka hebrajskiego. Zakładali przedszkola, w których dzieci uczyły się hebrajskiego, szkoły z hebrajskim językiem wykładowym, biblioteki, stowarzyszenia i organizacje młodzieżowe. Organizacje, takie jak HaSzomer HaCair (Młody Strażnik), czy Gordonia, zrzeszone były w ogólnosyjonistycznym ruchu HeChaluc. Wzorując się na harcerskich metodach pracy zajmowały się przede wszystkim przygotowaniem młodzieży do życia w Palestynie. W specjalnych gospodarstwach rolnych szkolono przyszłych osadników, uczono ich pracy na roli, hodowli zwierząt i rzemiosła. Szczególnie HaSzomer Hacair, najliczniejsza z młodzieżowych organizacji żydowskich, nawiązywała do struktury i form pracy drużyn. Liczne kontakty osobiste między szomrami a instruktorami harcerskimi nawiązywane w okresie dwudziestolecia owocowały współpraca członków tych organizacji. Członkiem Komendy Naczelnej HaSzomer Hacair był Mordechaj Anielewicz, współtwórca Żydowskiej Organizacji Bojowej i jej przywódca w czasie w getcie warszawskim w kwietniu 1943 r.

Z Polski wywodziło się wielu wybitnych działaczy światowego ruchu syjonistycznego oraz polityków izraelskich. Wśród nich byli dwaj premierzy Izraela: Dawid Ben Gurion- urodzony w Płońsku i Menachem Begin - z Brześcia Litewskiego. Spośród partii religijnych najważniejsza była Agudas Israel. Krzewiła ona zasady religii żydowskiej wśród współwyznawców, zakładała i utrzymywała liczne szkoły religijne wszystkich typów. Członkowie tej partii uznawali prymat religii w życiu prywatnym, społecznym, politycznym, a nawet gospodarczym. Jidysz uznawali za język użytku codziennego, który nie mógł według nich uchodzić za język narodowy. hebrajskiemu przypisywali znaczenie liturgiczne. Duży wpływ na kierownictwo uzyskali ortodoksyjni rabini i cadycy. Wśród tych ostatnich - Abraham Mordechaj, cadyk z Góry Kalwarii, oraz cadycy z Aleksandrowa Kujawskiego i Bełza .

Ludność żydowska była reprezentowana zarówno w Sejmie, jak i Senacie. Najliczniejsza grupa posłów żydowskich zgromadziła się w Sejmie w latach 1922-1927. Już w czasie wyborów w połowie 1922 r. politycy żydowscy, głównie syjonistyczni, porozumieli się z przedstawicielami innych partii mniejszościowych i wspólnie przystąpili do wyborów w Bloku Mniejszości Narodowych. Blok ten co prawda okazał się instytucja nietrwałą, lecz wywołał niezmiernie ostre ataki polskich ugrupowań nacjonalistycznych. Kiedy Sejm wybrał na prezydenta Gabriela Narutowicza, ugrupowania narodowe usiłowały przedstawić go jako narzuconego Polakom przez mniejszości, a głównie przez Żydów, pierwszy prezydent niepodległej Polski został zamordowany przez Eligiusza Niewiadomskiego - fanatyka-nacjonalistę, który, co prawda nie był członkiem endecji, ale deklarował zgodność poglądów z ideologia narodowa. W sumie w polskim parlamencie 1919-1939 zasiadało łącznie 80 żydowskich posłów w Sejmie i 24 żydowskich senatorów w Senacie.

Posłowie i senatorowie żydowscy w polskim parlamencie w latach 1919-1939

Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1993

Żydowskie partie polityczne od lewicowych, przez syjonistyczne po skrajnie konserwatywno-religijne nadawały ton życiu politycznemu społeczności żydowskiej w Polsce.

KULTURA

Tradycyjnym źródłem utrzymania ludności żydowskiej w Polsce był drobny detaliczny handel i rzemiosło. Wielu Żydów zatrudnionych było w przemyśle, stanowili oni około 17% klasy robotniczej. Zasymilowana inteligencja polska pochodzenia żydowskiego brała aktywny udział w życiu społecznym i intelektualnym kraju. Bardzo wielu uczonych, pisarzy, artystów (plastyków, muzyków, aktorów), dziennikarzy, lekarzy, prawników przyczyniło się w poważnym stopniu do rozwoju nauki i sztuki oraz ożywienia życia intelektualnego. Kultura Żydów polskich promieniowała na cały świat, W Polsce działały uznane na świecie teatry żydowskie ze słynną sceną Ester Rachel Kamińskiej. W żydowskich wytwórniach filmowych pod koniec lat 30. nakręcono aż 10 fabularnych filmów dźwiękowych. W licznych żydowskich wydawnictwach wydawano setki książek, Słynne wydawnictwo Jakuba Mortkowicza w Warszawie wydawało oprócz pisarzy żydowskich, także powieści Henryka Sienkiewicza, Stefana Żeromskiego, Marii Dąbrowskiej, Marii Kuncewiczowej, Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Wacława Berenta.

Żydzi byli tą mniejszością narodowa, która wydawała największa liczbę tytułów prasowych. W 1919 r. ukazywały się 44 periodyki (10 w języku polskim), w tym 18 dzienników, a w 1922 r. aż 58 pism (13 dzienników) o łącznym nakładzie około 300 000 egzemplarzy. Połowa z nich wychodziła w Warszawie, a 70% tytułów wydawano w języku jidysz. Dużą rolę w informowaniu Polaków o sytuacji Żydów odegrało polskojęzyczne pismo syjonistów "Nasz Przegląd". Ukazywało się ono od 1923 r. pod redakcja Jakuba Appenszlaka. Redakcja pozyskała znakomite pióra żydowskiej Warszawy w osobach dziennikarza i historyka Samuela Hirszhorna, historyka i posła na Sejm w latach 1919-1928, Ignacego Schipera, czy późniejszego członka polskiej Rady Narodowej na uchodźstwie Apolinarego Hartglasa. Cotygodniowy dodatek - "Mały Przegląd" - redagował znany warszawski lekarz, pedagog i wychowawca dzieci, Janusz Korczak. Wielu publicystów i pisarzy żydowskich publikowało w literackiej prasie polskiej np. w "Wiadomościach Literackich", Wielu współtworzyło z polskimi kolegami znane grupy artystyczne i literackie np. "Skamander". Dla porządku tylko wymieńmy najważniejszych poetów polsko-żydowskich, czytanych przez całe społeczeństwo polskie, jak: Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Bolesław Leśmian, Adam Ważyk, Tadeusz Peiper, Roman Brandtstaetter, czy Marian Hemar. Równolegle rozwijała się literatura żydowska, opisująca żydowska rzeczywistość i skierowana do żydowskiego odbiorcy. Tworzono ją w języku jidysz, ale także w języku polskim.

Żydowskie grupy poetyckie - np. "Jung Wilne" z Wilna - wyznaczały nowe kierunki artystyczne w poezji żydowskiej. Młodzi pisarze żydowscy piszący w jidysz publikowali m. in. w niezależnym piśmie "Literarisze Blater" (ukazywało się w latach 1924 -1939). Wśród nich znaleźli się Alter Kacyzne, Józef Opatoszu, Noach Prylucki i Izrael Joszua Singer, którzy znajdowali wielu wiernych czytelników. W wykształconych środowiskach żydowskich niezwykle dużą rolę przywiązywano do rozwoju nauk świeckich, a szczegó1nie humanistycznych. Już w 1925 r. grupa żydowskich intelektualistów z Albertem Einsteinem, Zygmuntem Freudem, Szymonem Dubnowem założyła Żydowski Instytut Naukowy (JIWO - Jidysze Wisenszaftliche Organizacje) z siedzibą w Wilnie. Warto pamiętać, ze JIWO był pierwsza na świecie żydowską świecką wyższą uczelnia, Instytut zajmował się badaniami nad ludnością żydowską na świecie (miał filie w Berlinie. Paryżu i Warszawie) ze szczególnym uwzględnieniem Żydów W Warszawie w 1928 r. utworzono Instytut Nauk Judaistycznych powstała Biblioteka Judaistyczna. Z Instytutem związali swe losy tej miary naukowcy co Majer Bałaban, autor trzytomowej Historii i literatury żydowskiej ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, Ignacy Schiper, historyk zajmujący gospodarczą Żydów, głównie polskich. Tu także pierwsze kroki stawiał młody historyk Emanuel Ringelblum, twórca archiwum getta warszawskiego w latach II wojny światowej. Rektorem Instytutu w latach 1928-1930 i 1933-1934 był Mojżesz Schorr orientalista, od 1924 r. profesor na Uniwersytecie Warszawskim, poseł na Sejm, w latach 1935-1938 - senator.

EDUKACJA

Dzieci i młodzież żydowska uczęszczały do szkol wszystkich szczebli z żydowskim językiem wykładowym. Większość uczącej się młodzieży uczyła się szkołach polskich. Szkolnictwo żydowskie kierowane było przez kilka organizacji. Znajdowały się one pod silnymi wpływami partii politycznych, przede BUND i Agudas Israel. Wraz z z rozwojem aktywności politycznej i ożywienia życia żydowskiego w Polsce powstawało wiele szkol różnego typu, od religijnych, ortodoksyjnych, po całkowicie świeckie szkolnictwo żydowskie. Działacze oświatowi wielokrotnie podejmowali próby uzgodnienia i uporządkowania programów. W 1921 r. utworzono Centralna Żydowską Organizację Szkolną. Była ona największą organizacją socjalistyczną utrzymująca placówki oświatowe z językiem jidysz. Jej szkoły wychowywały w duchu narodowej kultury żydowskiej i socjalizmu. Konkurencyjną organizacją oświatową była organizacja "Tarbut" (Kultura), utworzona w 1922 r. przez syjonistów. W szkołach tych uczono także religii żydowskiej rozumianej jako ważny element kultury i tradycji oraz wychowywano uczniów na budowniczych państwa narodowego w Palestynie. Nauka odbywała się w języku hebrajskim, a istotną częścią programu nauczania były dzieje Palestyny.

Prawdziwym ewenementem w żydowskim szkolnictwie religijnym były szkoły dla dziewcząt. Inicjatorką ich powstania była Sara Szenirer, która w 1917 r. założyła pierwsza szkołę religijną dla dziewcząt. Z czasem, w niepodległej Polsce, sieć 250 takich szkół, którym patronowała organizacja Beit Jakow.

SPORT

Na szczególną uwagę zasługuje rozwój sportu wśród społeczności żydowskiej. Pierwsze kluby sportowe i stowarzyszenia turystyczne powstawały już pod koniec XIX wieku. Jednak dopiero w okresie międzywojennym przeżywały one rozkwit. Do najbardziej zasłużonych należały kluby sportowe zrzeszone w Związku Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych w Polsce "Makabi". Pod koniec lat 30. zrzeszały one około 60 tys. młodzieży żydowskiej. Brała ona udział w organizowanych w Palestynie makabiadach (odpowiednik spartakiad), reprezentując na nich (w latach 1932 i 1935) społeczność żydowską z Polski. Sportowcy żydowscy obok dyscyplin tak popularnych, nożną, pływanie czy tenis stołowy, uprawiali dyscypliny mniej popularne, jak jazda konna czy pod koniec lat 30. żeglarstwo. Odnosili znaczące sukcesy na międzynarodowych zawodach sportowych, reprezentując na nich Polskę. Do najwybitniejszych należeli: Alojzy Erlich - tenisista stołowy, sześciokrotny medalista na mistrzostwach świata, Maryla Freiwald - lekkoatletka, siedmiokrotna mistrzyni Polski, w Światowych Igrzyskach Kobiet w 1930 r. zajęła trzecie miejsce w biegu sztafetowym i czwarte miejsce w biegu na 80 m przez płotki: Szapsel Rotholc - bokser kategorii muszej, brązowy medalista Mistrzostw Europy w 1934 r., mistrz Polski w 1933 r., 16 razy reprezentował Polskę na zawodach międzynarodowych: Leon Sperling - piłkarz krakowskiego klubu "Cracovia" , 21 razy występował w reprezentacji Polski w latach 1920-1931; Ilja Szrajbman - pływak, wielokrotny reprezentant Polski, m. in. na Olimpiadzie w Berlinie w 1936 r., i medalista mistrzostw Polski. Żydowscy sportowcy należeli do ścisłej czołówki światowej w szachach. Największy sukces odniosła reprezentacja Polski w składzie: Akiba Rubinstein, Ksawery Tartakower, Dawid Przepiórka, Kazimierz Makarczyk i Paulin Frydman zdobywając na III Olimpiadzie Szachowej w 1930 r. w Hamburgu zloty medal.

TRUDNA KOEGZYSTENCJA

Żydzi i Polacy mieszkali w jednym kraju, ale ich koegzystencja nie należała do najłatwiejszych. Były to dwa społeczeństwa żyjące obok siebie, które niewiele ze sobą łączyło. Niestety, płaszczyzna najczęstszych konfliktów była rywalizacja ekonomiczna. Wśród licznego proletariatu żydowskiego, środowisk małomiasteczkowej ubogiej inteligencji we wschodniej Polsce dużą popularnością cieszyła się ideologia komunistyczna. W niej upatrywano prawdziwe "wyzwolenie" Żydów zarówno z więzów ortodoksji religijnej, jak i kapitalistycznego ucisku. Popularne były tez hasła syjonistyczne. Roztaczano przed młodzieżą wizje wolnego od antysemityzmu państwa żydowskiego, w którym władza będzie spoczywała w rekach Żydów.

Bez wątpienia wzmocnieniu przekonań nacjonalistycznych i antysemickich Polaków sprzyjała pogarszająca się sytuacja społeczna i ekonomiczna w kraju w latach 30. Kryzys ekonomiczny połowy lat 20. (1923-24) został zażegnany dzięki zręcznej polityce premiera i ministra finansów Władysława Grabskiego. Kolejne załamanie gospodarki spowodowane ogólnoświatowym kryzysem, wywołanym krachem na giełdzie w Nowym Jorku w 1929 r., przyniosło wzrost bezrobocia, ogólne zubożenie i wzrost konkurencji na rynku pracy. W latach 30. przez kraj przetoczyła się fala robotniczych strajków i masowych wystąpień chłopów. Władzom państwowym zarzucano brak skutecznego przeciwdziałania kryzysowi. Rząd starał się łagodzić skutki kryzysu. Inicjował wiele przedsięwzięć gospodarczych, organizował roboty publiczne. W 1936 r. przystąpiono do realizacji programu walki z kryzysem autorstwa ministra gospodarki Eugeniusza Kwiatkowskiego. Polegał on na podejmowaniu przez rząd budowy nowych fabryk i zakładów przemysłowych, dających zatrudnienie bezrobotnym robotnikom, a jednocześnie przynoszących znaczne zyski dla budżetu państwa. Największą inwestycja tego programu rozwoju na lata 1936-1944 była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego. W widłach rzek Wisły i Sanu skoncentrowano duże zakłady zbrojeniowe, których budowę wymuszało wzrastające zagrożenie wojną.

Niezadowoleniu i frustracji społeczeństwa towarzyszyła radykalizacja partii politycznych. Wzorce czerpano z Włoch i Niemiec. W państwach tych po przejęciu władzy przez partie faszystowskie odchodzono od zasad demokratycznego współżycia, Wszędzie szukano wrogów i najczęściej znajdowano ich w łonie własnego społeczeństwa. Tym wrogiem byli Żydzi, którym stawiano nieuzasadnione zarzuty działania na niekorzyść państwa, wyzysk kapitalistyczny robotników lub sympatie dla komunizmu.

W latach 30. nasiliły się akcje antyżydowskie w wielu miastach Polski. Organizowały je bojówki skrajnych organizacji nacjonalistycznych, np. ONR-Falangi. W kraju odnotowano ponad 150 zajść antyżydowskich. Polscy mieszkańcy miast i miasteczek niszczyli mienie żydowskich sąsiadów i stosowali wobec nich przemoc. 9 marca 1936 r. drobny zatarg na miejscowym targu w Przytyku przerodził się w pogrom ludności żydowskiej miasteczka. Zabito dwoje Żydów, a 30 innych raniono. W czerwcu tego samego roku miał miejsce pogrom w Mińsku Mazowieckim. Trwał cztery dni. Miasto opuściło około 3 tysiące Żydów, poszkodowanych zostało 41 osób, podpalono sześc domów żydowskich Policja aresztowała 20 Polaków podejrzanych o napady i demolowanie sklepów.

Areną antyżydowskich wystąpień były także uniwersytety. Oprócz obowiązującej od końca lat 20. zasady numerus clausus (ograniczenie liczby studentów pochodzenia ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne domagały się wprowadzenia tzw. getta ławkowego czyli oddzielnych miejsc dla Żydów w salach wykładowych. Siłą zmuszano studentów żydowskich do zajmowania miejsc po lewej stronie sali. Dochodziło do zajść, podczas których wielu studentów było bitych. Zazwyczaj władze uczelni pozostawały bierne wobec tych jawnych przejawów agresji. Tylko część starała się protestować, a nawet przeciwstawiać chuligańskim i antysemickim wystąpieniom studentów - Polaków. Byli wśród nich min. prof. Tadeusz Kotarbiński, prof. Stefan Czarnowski, prof. Ludwik Krzywicki, prof. Mieczysław Michałowski, prof. Maria i Stanisław Ossowscy.

Wystąpieniom antyżydowskim na ulicach, uniwersytetach i miasteczkach niezbyt skutecznie przeciwdziałały lokalne władze administracyjne i państwowe. Rząd doszedł do wniosku, ze konflikt można załagodzić zmniejszając liczbę Żydów w kraju. Dlatego postulat emigracji Żydów stal się podstawowym punktem rządowego programu żydowskiego. Rząd popierał ugrupowania syjonistyczne, częściowo finansując ich działalność. Palestynę widziano jako terytorium nadające się do osiedlenia tam 2-3 mln z Polski. Inne projekty przewidywały przesiedlenie Żydów do różnych, najczęściej odległych i egzotycznych krajów lub kontynentów.

Mimo narastającej niechęci do Żydów i coraz liczniejszych przejawów agresji i antysemityzmu nigdy w Polsce nie doszło do wprowadzenia antyżydowskiego ustawodawstwa na wzór hitlerowski. Niemniej Sejm przyjął w latach 1936-1938 kilka ustaw skierowanych przeciw ludności żydowskiej. Jedną z nich była ustawa o ograniczeniu uboju rytualnego zwierząt. W jej wyniku pracę straciło kilka tysięcy żydowskich rzeźników. Przeciw Żydom - obywatelom polskim przebywającym na terytorium III Rzeszy, skierowana była ustawa pozbawiająca ich obywatelstwa. Kiedy w październiku 1938 r. wydalono z Niemiec prawie 20 tys. polskich Żydów, władze polskie odmówiły ich przyjęcia. W przygranicznym miasteczku Zbąszyń utworzono dla części z nich obóz, gdzie zostali na kilka miesięcy (ostatni opuścili obóz pod koniec sierpnia 1939 r.) osadzeni jako nielegalni imigranci. Starano się tez ustawowo ograniczyć Żydom dostęp do adwokatury oraz wykonywania zawodów lekarskich.

Dwuznaczny stosunek do zagadnień żydowskich prezentował Kościół katolicki, którego pozycja w społeczeństwie i państwie niepomiernie rosła. Hierarchowie potępiali przemoc stosowaną wobec Żydów, nawoływali, by widzieć w nich bliźnich, jednoczesne sankcjonowali bojkot ekonomiczny i stale ostrzegali przed destrukcyjnym wpływem Żydów i judaizmu na moralność społeczeństwa polskiego. Szczególnie silny antysemityzm panował wśród średniego i niższego duchowieństwa, Proboszczowie małomiasteczkowych lub wiejskich parafiach niejednokrotnie wykorzystywali ambonę do rozpowszechniania antysemickich poglądów, Żydów oskarżano o popełnianie rytualnych a, przede wszystkim, obwiniano ich za śmierć Jezusa. Niski poziom wiernych nie pozwalał im zweryfikować tych pogłosek.

W tej sytuacji w społeczności żydowskiej nastąpiła radykalizacja postaw. BUND we współpracy z PPS przystąpił do zdecydowanych działań w obronie przed antysemityzmem. Organizowano strajki, szkolono ludzi do fizycznej obrony, zakładano grupy samoobrony mające chronić lokalne społeczności żydowskie przed agresją.

Szczegó1nie boleśnie skutki antysemityzmu odczuwały osoby żydowskiego pochodzenia, zasymilowane do kultury polskiej. Dość często zdarzały się na łamach prawicowych pism ataki na osoby powszechnie znane i cenione, takie jak Antoni Słonimski, Julian Tuwim czy Bolesław Leśmian, Oskarżano ich o "szarganie mowy prawdziwych Polaków", antypolskość, rozwiązłość obyczajową i poglądy komunistyczne.” Ich twórczość porównywano do "zgnilizny", w pismach satyrycznych publikowano ich "krzywonose" karykatury. Ofiara antysemickiej nagonki padł tez Janusz Korczak (Henryk Goldszmit). W latach 1935-1936 wygłaszał on pogadanki pt. "Pedagogika żartobliwa" w Polskim Radiu, skąd został osunięty w wyniku nagonki narodowców. Zarzucano mu "zażydzenie radia" i "demoralizację" (pretekstem było poruszenie na antenie radiowej tematu "nocnego moczenia" u dzieci). Odsunięto go także od wpływu na wychowanie polskich dzieci w sierocińcu "Nasz Dom", którego był współzałożycielem (w 1919 r. razem z Marią Falską).

Polska była wiec z jednej strony miejscem, gdzie mogła rozkwitać kultura żydowska, gdzie tętniło życie najliczniejszej diaspory żydowskiej, gdzie istniały szkoły z wykładowym jerzykiem jidysz i hebrajskim, gdzie ukazywały się setki czasopism i powstawała literatura żydowska, gdzie działały żydowskie teatry i wytwórnie filmowe. Była krajem, w którym działały liczne żydowskie partie polityczne, a w parlamencie zasiadali żydowscy posłowie, Z drugiej jednak strony była miejscem braku tolerancji, narastającej wrogości wobec Żydów, a nawet ich prześladowań.

Posu si Miss Polonia! (Move over Miss Polonia) >>